یکپارچه سازی ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصول

نویسنده: امیر رادفر

مقدمه:
محصولات و خدمات مختلف، پیامدها و اثرات مخرب زیست محیطی متفاوتی دارند و معمولا در قسمتی از چرخه عمر یک محصول، بروز می­نمایند. برخی از این پیامدها (اثرات) کم اهمیت و برخی دیگر مهم و بارز بوده و دامنه و محدوده جغرافیایی بسیار وسیعی را -در حد کل دنیا- متاثر می­سازند (ازجمله اثرگذاری برروی گرم شدن کره زمین). در عین حال میزان توجه و علاقه­ مندی مشتریان و مصرف‏کنندگان به جنبه­ ها و اثرات زیست­ محیطی محصولات به شدت درحال افزایش است و علاقه­ مندی مذکور در قالب بحث­ های توسعه پایدار، طراحی سبز، موافقت نامه­ های زیست­ محیطی بین­ المللی، محصول سبز، قوانین ملی و غیره از طرف مشتریان به سمت دولت­ها، سازمان­ها، نهادهای غیردولتی و تولیدکنندگان دنبال می‏شود.
پدیده جهانی شدن، بازارهای جهانی و به تبع آن ارتباطات گسترده در سطح دنیا نیز، مقوله حفاظت از محیط‏ زیست را پراهمیت نموده و امروزه بسیاری از سازمان­ها و تولید کنندگان به این موضوع مهم پی‏ برده­ اند که اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصولات و توسعه آنها منافع زیادی را به دنبال دارد. از جمله این منافع می­توان به کاهش هزینه­ ها، افزایش کیفیت محصول، ایجاد فرصت­های جدید کاری و افزایش قدرت رقابتی در بازار اشاره نمود. لازم به ذکر است که شناسایی جنبه­ های زیست محیطی یک محصول در طی چرخه عمر خود ساده نیست و پیچیدگی­ های خاص خود را دارد. آنچه حایز اهمیت ویژه است، توجه به عملکرد زیست محیطی محصول در طی دوره استفاده از آن می­باشد و بدیهی است که این ملاحظات می­ باید به‏ صورت متوازن با سایر فاکتورهای مرتبط با محصول از قبیل عملکرد و کارکرد مورد انتظار از آن، ملاحظات ایمنی در محصول، هزینه، بازار، کیفیت و سایر نیازمندی­ها و الزامات در طراحی محصول مورد توجه قرارگیرد. جهت اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصولات یک سازمان، موضوعات کلان زیست‏ محیطی می­باید در استراتژی­ ها و سیاست­های کاری سازمان­ها جای گرفته و نهادینه شود.
به هرحال وجود تفکر زیست‏ محیطی در سازمان، باعث می­شود تا با اطلاع قبلی از چگونگی تعامل زیست­ محیطی فعالیت­ها، خدمات و محصولات ارا­یه شده با محیط پیرامون، بهبود و اصلاحات زیست­ محیطی مورد نظر در طراحی محصولات و در بخش توسعه، اعمال گردد و تصمیمات هم‏راستا با سیاست حفاظت از محیط زیست در بخش­های مختلف سازمان از جمله واحد طراحی اتخاذ گردد.
امروزه کلیه سازمان­ها صرف‏نظر از نوع فعالیت، اندازه سازمان، موقعیت و محل استقرار، پیچیدگی و محصولاتشان، توجه به مقوله محیط زیست را در طراحی محصول، به‏ عنوان یکی از پارامترهای مهم و اساسی مد نظر قرار می­دهند و این موضوع از سوی مشتریان، جامعه، بازار، سهامداران و کلیه طرف­های ذینفع نیز به شکل روزافزونی مورد توجه قرار گرفته است.

۱- هدف کلان و منافع حاصل از اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصول
هدف اصلی و کلان از ادغام ملاحظات زیست محیطی در فرآیند طراحی و توسعه محصول، کاهش اثرات مخرب زیست محیطی محصولات است. همزمان با توجه به این هدف و رسیدن به آن، منافع بسیاری برای سازمان، مشتریان، سهامداران و طرف­های ذینفع حاصل خواهد شد. از جمله این منافع می­توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• کاهش هزینه­ ها از طریق بهینه کردن مصرف مواد و انرژی مصرفی در محصول؛
• افزایش نوآوری و خلاقیت در سازمان؛
• برآورده ساختن نیازها و انتظارات مشتریان؛
• ارتقای سطح کیفی نام تجاری سازمان و تصویر مثبت آن در اذهان عمومی؛
• بهبود سطح وفاداری مشتریان نسبت به سازمان و محصولات آن؛
• جذب سرمایه و منابع مالی از سوی سرمایه گذاران مسوول و علاقه­ مند به مسایل زیست محیطی؛
• ارتقای انگیزش پرسنل سازمان (که از تولید محصولات سازگار با محیط زیست راضی و خوشحال می­باشند)؛
• افزایش سطح دانش در خصوص محصولات تولیدی؛
• کاهش بدهکاری سازمان به جامعه از طریق کاهش اثرات و پیامدهای مخرب زیست محیطی؛
• بهبود روابط با قانونگذاران زیست محیطی.

۲- ملاحظات استراتژیک
برخی از موضوعات استراتژیک که در جریان اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصول مورد توجه قرار می­گیرند عبارتند از:

• پیاده­ سازی ملاحظات زیست محیطی در مراحل اولیه و ابتدایی طراحی محصول؛
• چرخه عمر محصول و آنالیز این چرخه از مراحل اولیه تولید (موادخام) تا مرحله انتهایی عمر محصول؛
• تقاضا و نیاز مشتری؛
• فعالیت­های رقبا در بازار؛
• فعالیت­های تامین کنندگان؛
• ارتباط با سرمایه­ گذاران، تامین کنندگان منابع مالی، بیمه کنندگان و سایر طرف­های ذینفع و در نهایت استفاده از استراتژی ارتباطات به‏ عنوان بخشی از فرآیند اعمال ملاحظات زیست‏ محیطی در طراحی و توسعه محصول که طی آن و در جریان ارتباطات داخلی، خط‏ مشی سازمان و اثرات و پیامدهای زیست‏ محیطی محصول به اطلاع کلیه پرسنل رسیده و همچنین در ارتباطات برون سازمانی، تلاش می­شود تا با سهامداران، مشتریان، قانونگذاران و تامین‏کنندگان درخصوص لزوم و چگونگی اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصولات، ارتباط تعاملی مناسبی را برقرار نمود.

۳- ملاحظات مدیریتی و نقش مدیریت سازمان در اعمال و ادغام نیازمندی­های زیست محیطی
به منظور اعمال صحیح و مناسب ملاحظات زیست محیطی در طراحی و توسعه محصولات، علاوه بر تلاش و توجه مسوولین توسعه و طراحان، حمایت مدیریت سازمان نیز لازم و ضروری بوده و بدون این حمایت، فعالیت­های اثر بخشی در زمینه اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصولات انجام نخواهد شد.
به تبع حمایت مدیریت ارشد سازمان از ادغام نیازمندی­های زیست محیطی در طراحی محصولات، کلیه عوامل و فعالان مرتبط از جمله کارشناسان کیفیت، مسوولین توسعه محصولات، مهندسین طراح، متخصصین بازاریابی، کارشناسان تولید، مسوولین خرید، کارشناسان محیط زیست و خدمات پس از فروش و … همگی درگیر خواهند شد. به هرحال مدیریت یک سازمان با ایجاد اهداف کلان مشخص، نقش تعیین‏ کننده­ ای را در ایجاد برنامه­ های عملیاتی جهت ادغام تفکر زیست محیطی در طراحی محصولات، عهده­ دار است. از جمله این اهداف می­توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• بهبود مستمر متغیرهای زیست محیطی در محصولات؛
• مدیریت زنجیره تامین و تامین­کنندگان؛
• مشارکت فعال کلیه پرسنل به خصوص شاغل در طراحی و توسعه محصولات جهت ارتقای زیست محیطی محصولات؛
• توجه به خلاقیت و نوآوری (در ارتباط با ویژگی­ های مثبت زیست محیطی محصولات)نکته مهم دیگر، ضرورت وجود نگاه پیشگیرانه در طراحی محصولات می­باشد که مدیریت ارشد سازمان در تقویت این تفکر و رویکرد، نقش به­ سزایی را ایفا می­نماید. با چنین رویکردی، قبل از اینکه اثرات و پیامدهای زیست محیطی محصول بروز نمایند، با یک تفکر پیشگیرانه ملاحظاتی در طراحی و تولید به کار گرفته می­شود که پیامدهای پیش­بینی شده به حداقل برسند.

۴- مشارکت و مسوولیت واحدهای مختلف یک سازمان در طراحی زیست‏محیطی محصول
سازمانی در طراحی زیست‏ محیطی محصولات خود موفق خواهد بود که تخصص­ها و واحدهای مختلف آن از قبیل: طراحی، مهندسی، بازاریابی، محیط زیست، کیفیت، خرید، فروش، توزیع و غیره در اعمال ملاحظات زیست محیطی مداخله و مشارکت داشته باشند. از جمله وظایف و مسوولیت­ های مهم واحدهای مختلف یک سازمان در این زمینه می­توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• انجام تحقیقات و به‏ کارگیری راه­ حل­های ابداعی در طراحی و توسعه محصولات( که معمولا وظیفه برنامه­ ریزان، طراحان و توسعه دهندگان محصولات در یک سازمان می­باشد)
• بررسی، جستجو و مستندسازی موضوعات، جنبه­ های زیست محیطی و پیامدهای مخرب زیست محیطی محصولات و فرآیند­های تولیدی مربوطه در زمینه­ های مختلف از جمله: مواد مصرفی، اجزای به‏ کار گرفته شده در تولید محصول و مدیریت پسماند و ضایعات (که معمولا توسط کارشناسان محیط زیست انجام می­گیرد)
• برقراری ارتباط با تامین کنندگان، خرده فروشان، مشتریان، بازیافت کنندگان و دفع کنندگان (معمولا از وظایف کارشناسان و پرسنل محیط زیست است)
• جمع­ آوری و مستندسازی اطلاعات در خصوص نیازمندی­های سازمان در طراحی و تولید محصولات با درنظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و اطلاع به تامین کنندگان جهت برآورده نمودن خواست سازمان و نیازمندی­های مذکور (مدیران خرید)
• بررسی و امکان‏سنجی استفاده از تکنولوژی­ های مورد نیاز جهت تولید محصولات جدید و سازگارتر با محیط زیست (معمولا از وظایف مدیریت و تولید).
• افزایش سطح آگاهی پرسنل و مردم در ارتباط با تغییر و تحولات زیست­ محیطی اعمال شده در محصولات جدید از طریق آموزش و اطلاع­ رسانی (معمولا از وظایف واحدهای آموزش و محیط زیست)
• بررسی و دستیابی به آخرین دستاوردها و نتایج در زمینه قوانین و مقررات زیست محیطی، فعالیت­های رقبا و نیاز مشتریان و نیز تهیه و ارایه اطلاعات استراتژیک درخصوص مسیر توسعه و قیمت نهایی محصولات جدید با در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی (از امور جاری در یک سازمان که حسب صلاحدید توسط افراد مسوول انجام می­گیرد)

۵- ملاحظات زیست‏ محیطی خاص و مرتبط با محصول
الف – جنبه­ ها و پیامدهای زیست محیطی یک محصول:
هر محصول با توجه به ماهیت وجودی خود، می­ تواند جنبه­ ها و پیامدهای مخرب زیست محیطی متفاوتی را به همراه داشته باشد (برای مثال آلاینده­ های خروجی از یک محصول مثل خودرو، منابع طبیعی مصرف شده در تولید محصول و … که معمولا پیامدهایی از قبیل آلودگی هوا، آب، خاک و تغییرات شرایط آب و هوایی را ایجاد خواهند نمود)
به هرحال و در هر شرایط، اثرات زیست محیطی یک محصول از طریق مواد و انرژی­های مصرف شده در طی مراحل مختلف تولید و مصرف آن و نیز آلاینده­ های خروجی ناشی از هر مرحله تولید و عمر محصول، تعیین و شناسایی می­گردد. در شرایطی که سازمان ارایه دهنده خدمات است، معمولا اثرات زیست محیطی مورد نظر در ارتباط با امکانات فیزیکی مورد استفاده جهت ارایه و توزیع خدمات، تعیین و محاسبه می­گردد.
ب- لزوم به‏ کارگیری ملاحظات زیست محیطی در مراحل اولیه طراحی
همانگونه که قبلا هم اشاره گردید، به منظور اجرای صحیح یک برنامه ادغام شده و یکپارچه در تولید محصولات با ملاحظات زیست محیطی، به‏ کارگیری اطلاعات و پیاده­ سازی این مرحله در مراحل اولیه و آغازین طراحی امری ضروری و بسیار موثر می­باشد.
ج- بررسی دقیق چرخه عمر محصول
به منظور دستیابی به طراحی مناسب زیست محیطی برای یک محصول جدید، شناسایی و بررسی دقیق کلیه اثرات مخرب زیست محیطی انواع قبلی آن محصول در طی مراحل مختلف عمر خود با استفاده از روش چرخه عمر، از اقدامات مهم و ضروری می­باشد.
جهت بررسی دقیق و هرچه بهتر این موضوع، استانداردهای راهنما از قبیل ایزو ۱۴۰۴۰ ، ۱۴۰۴۱ ،۱۴۰۴۲، ۱۴۰۴۳، ۱۴۰۴۸ ازطریق سازمان بین­ المللی استاندارسازی (ISO) تهیه شده است.

د- ایجاد توزان بین ملاحظات زیست محیطی و عملکرد مورد انتظار از محصول
به هنگام توجه به ملاحظات زیست محیطی در طراحی یک محصول، انتظارات مشتریان از محصول و عملکرد مورد انتظار از آن نیز نباید فراموش شود. لازم است توازنی متناسب بین پارامترهای مذکور توسط سازنده و طراح مد نظر قرارگیرد. به هرحال کیفیت، قیمت، عملکرد مورد انتظار از محصول و… می­باید به‏ طور همزمان با اعمال ملاحظات زیست محیطی در طراحی محصول مورد توجه قرار گیرند.

نتیجه ­گیری
با درنظر گرفتن نیاز مشتریان و جامعه، اهداف کلان سازمان، مسایل اقتصادی و لزوم قابلیت رقابت­ پذیری یک سازمان و نیز ضرورت توجه به توسعه پایدار از طریق تولید محصولات و ارایه خدمات با رعایت کامل مسایل زیست محیطی، امروزه کلیه سازمان­ها می­باید اعمال ملاحظات زیست محیطی را در طراحی محصولات خود، به‏ عنوان بخش مهمی از استراتژی خود قرار داده و سعی نمایند از طرق مختلف از جمله کاهش اثرات زیست محیطی مواد و اجزای به‏ کار رفته در محصولات، توجه به انرژی­ های مورد نیاز و مصرفی در کل چرخه عمر محصول و طراحی محصولات با حداقل کاربری انرژی و یا استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر برای محصولات (برای مثال استفاده از انرژی خورشیدی به جای سوخت­های فسیلی)، طراحی جهت امکان استفاده مجدد از محصول یا قطعات، بازیافت­ پذیری محصولات، راحتی دمونتاژ کردن محصولات و … نظام مدیریت زیست محیطی را با سایر سیستم­ های تولید یکپارچه نموده تا بدین صورت بتوانند با استفاده از یک سیستم یکپارچه تولیدی، به کلیه احتیاجات و نیازمندی­های تولید در عصر حاضر پاسخگو باشند.

منبع