مالکیت فکری چیست و چگونه آن را ثبت کنید

به مناسبت روز جهانی مالکیت فکری،در این مطلب تعاریف مالکیت فکری، طرح صنعتی و چگونگی ثبت آن در ایران گردآوری شده که در ادامه به مختصری از آن اشاره می شود.

حقوق مالکیت فکری یا معنوی عبارت است از حقوق مربوط به آفرینش ها و خلاقیت های فکری در زمینه های علمی، صنعتی، فنی و ادبی و هنری. در کنوانسیون ها و موافقت نامه های مربوط و حتی در موافقت نامه جنبه های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت معنوی (تریپس) که نسبت به کنوانسیون های قبلی از جامعیت بیشتری برخوردار است، تعریف جامع و مانعی از این حقوق داده نشده بلکه اغلب مصادیق آن برشمرده شده و سپس حدود و ثغور حقوق مرتب بر آن ها مشخص شده است. هر چند در کنوانسیون های مورد بحث تعریفی از مالکیت معنوی و حقوق موضوع حقوق مالکیت داده نشده ولی در نوشته های علمی در این باره سعی شده است که این نقیصه تاحدی برطرف شود. از جمله مایکل بلانکنی مالکیت معنوی را چنین تعریف نموده است: “حقوق خلاقیت های فکر و ذهن بشر که دولت در قبال آن ها به پدید آورندگان آن حق انحصاری بهره برداری را برای مدت معینی به منظور جلوگیری از استفاده غیرمجاز دیگران اعطاء می نماید.” در کشور ما نیز حقوق دانان در تعریف حقوق مالکیت معنوی اتفاق نظر ندارند و به علاوه تعریف جامع و مانعی را ارائه نداده اند.

دکتر صفائی مالکیت های فکری را حقوقی می داند که دارای ارزش اقتصادی و دادوستد است ولی موضوع آن ها شی معین مادی نیست و موضوع این حقوق فعالیت و اثر فکری انسان است.

دکتر کاتوزیان حقوق مالکیت معنوی را حقوقی می داند که به صاحب آن اجازه می دهد از منافع و شکل خاصی از فعالیت یا فکر انسان منحصراً استفاده نماید.

دکتر میرحسینی به نقل از وایپو، حقوق مالکیت معنوی را در معنای وسیع کلمه حقوق ناشی از آفرینش ها و خلاقیت های فکری در زمینه های علمی، صنعتی، ادبی و هنری می داند. دکتر سید حسن امامی با تبعیت از قانون مدنی فرانسه اموال را به دو قسمت مادی و غیرمادی تقسیم نموده است و اموال غیرمادی را اموالی می داند که وجود مادی و عینی در خارج ندارند ولی جامعه وجود آن را اعتبار نموده و قانون هم آن را شناخته است مانند حق تالیف، حق تصنیف و حق اختراع.

با توجه به مراتب فوق، آنچه در همه این تعاریف مشترک است این است که مالکیت های معنوی مالکیت های عینی و ملموس نیستند و یکی از آثار مترتب بر این ویژگی این است که نقض این مالکیت ها نیز می تواند سهل تر از نقض حقوق مالکیت های عینی صورت پذیرد. نتیجه دیگر مترتب بر این امر این است که نمی توان قاعده حاکم بر اموال در حقوق بین الملل خصوصی و تعارض قوانین را در مورد آنان اعمال نمود و باید به دنبال قاعده دیگری بود که استثناء بر قاعده اموال باشد.

گونه های مختلف مالکیت فکری:

– Copyright : که در فارسی به حقوق مؤلف ترجمه می شود و حقوق مرتبط با آثار ادبی- هنری است.
– Patents : به اختراعات مربوط است. به گواهینامه ثبت اختراع Patent گفته می شود.
– Industrial designs : طرح های صنعتی. در مالکیت فکری منظور از طرح صنعتی ویژگی های ظاهر و زیبایی شناختی کالا است که جنبه خلاقانه و ابتکاری دارد و موجب چشم نوازی و مشتری پسند شدن محصول می شود.
– Trademarks: علائم تجاری که نشانه ها و علامت هایی هستند که کالاها و خدمات یک شخص یا شرکت را از کالاها و خدمات یک شخص و شرکت دیگر متمایز می کنند که در بازار به عنوان شناسنامه یک کالا یا خدمات است. در خدمات هم علامت تجاری داریم که Mark Service نامیده می شود.
– Geographical indications: نشانه های مبداء جغرافیایی کالا. برخی از کالاها هستند که به علت مبداء جغرافیایی شان کیفیت و ارزش خاصی پیدا می‌کنند. قانون با ضوابطی از این اسامی حمایت می کند مثل دارجلینگ که اسم منطقه خاصی است که در آن این چای معروف با آن طعم و بوی مخصوص تولید می شود. در ایران هم مثل زعفران قائنات یا گلاب قمصر که نام جغرافیایی آنها کیفیت خاصی را در ذهن مصرف کننده ایجاد می کند وجود دارد و بر طبق قانون تنها کسی می تواند از این نشان استفاده کند که کالایش را در آن منطقه جغرافیایی تولید کرده باشد و دیگری در جایی دیگر چنین نشان منطقه ای را نمی تواند انتخاب کند.
– Trade secrets: رازهای تجاری که مربوط به اطلاعات محرمانه ای است که ارزش تجاری دارند و قانون از این اطلاعات حمایت می کند.
– New plant varieties: گونه های جدید گیاهی، در حوزه کشاورزی در کنار گونه های جدیدی که از طریق پیوند و یا امروزه مهندسی ژنتیک تولید می شود، به پیوند زننده یا تولید کننده حقوقی تعلق می گیرد و تولید محصول تا مدت خاصی در انحصار او قرار می گیرد.
– Protection against unfair competition:رقابت غیر منصفانه که یک عنوان کلی است در واقع از نظر قانون، تجارت باید منصفانه باشد و مکارانه نباشد. تاجران در بازار باید رفتار منصفانه داشته باشند و اگر رقابت و رفتار غیرمنصفانه وجود داشته باشند قانون با آن برخورد می کند. مثلا اگر شرکتی علیه رقیب خود اطلاعات دروغی را در بازار پخش کند یا از رقیب خود تقلید غیر مجاز کند و مشتری را فریب دهد به آن رقابت غیرمنصفانه گفته می شود.

باید توجه داشت که در حقوق مالکیت فکری از ایده حمایت نمی شود، ایده تا زمانی که تجلی پیدا نکرده و بیان نشده است از آن حمایت نمی شود. ایده با توجه به این که به چه حوزه ای وابسته است متفاوت است، گاهی ایده یک رمان است تا زمانی که در ذهن نویسنده بوده و بیانش نکرده، جایی برای حمایت ندارد اما همین که بیان شد و انتشار یافت، از آن ایده اظهار شده حمایت می شود. در اختراع هم ایده ای قابل حمایت است که سه شرط داشته باشد؛ جدید، قابل کاربرد صنعتی و دارای خلاقیت، ابتکار و نوآوری باشد.

برای مثال ایده چراغ روشنایی اگر در ذهن ادیسون می ماند، حقوقی هم نداشت ولی زمانی که اظهار می شود و قابلیت اجرا پیدا می کند، قانون از آن حمایت می کند. مدت حمایت هم محدود است. مدت حمایت از هر اختراع،۲۰ سال است و بعد از آن وارد دارایی های عمومی (public domain) می شود یکی از دفاع هایی که موافقین مالکیت فکری در قبال مخالفانشان دارند، همین بحث محدودیت زمانی در حمایت است. حمایت محدود از اختراع موجب می شود تا مخترع با خیال راحت اختراعش را فاش و ثبت کند و بیست سال هم از آن بهره برداری کند و پس از آن همه می توانند از آن استفاده کنند.
برای مطالعه بیشتر قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری، مصوب ۱۳۸۶، به این لینک مراجعه نمایید.

طرح صنعتی چیست؟
به زبان عادی، طرح صنعتی معمولا” به شکل و ظاهر کلی یک محصول اشاره دارد. به طور مثال یک مبل زمانی یک طرح صنعتی خوب است که برای نشستن راحت و شکل ظاهری آن برای ما خوشایند باشد. برای کسب و کارها، طراحی یک محصول بطور کلی به معنی توسعه ویژگیهای زیبائی شناختی و عملکردی محصول با توجه به مسائلی چون باب بازار بودن محصول، هزینه تولید یا سهولت حمل و نقل، انبارداری، ارگونومی، تعمیر و نگهداری و … آن است. با این حال، از دیدگاه قانون مالکیت معنوی، یک طرح صنعتی فقط به جوانب زیبائی شناختی و تزئینی یک محصول اشاره می کند. به عبارت دیگر، طرح صنعتی فقط به ظاهر یک مبل اشاره می کند. علیرغم اینکه طرح محصول ممکن است ویژگیهای فنی یا عملکردی داشته باشد، طرحهای صنعتی بعنوان یکی از مقوله های قانون مالکیت معنوی، فقط به ماهیت زیبائی شناختی یک محصول تمام شده اشاره دارد که از ابعاد فنی یا عملکردی آن جدا هستند. طرح صنعتی برای طیف وسیعی از محصولات صنعتی، پوشاک و صنایع دستی، از ابزارهای فنی و پزشکی گرفته تا ساعت، جواهرات و سایر اقلام لوکس؛ از محصولات خانگی، اسباب بازی، مبلمان و لوازم برقی گرفته تا اتومبیل و سازه های معماری، از طرح منسوجات تا لوازم ورزشی را دربرمی گیرد. طرح صنعتی در ارتباط با بسته بندی، ظروف و ظاهر محصولات نیز اهمیت دارد.

در قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری، مصوب ۱۳۸۶، در تعریف طرح صنعتی، آمده است: “هرگونه ترکیب خطوط یا رنگها و هرگونه شکل سه‌بعدی با خطوط‌، رنگها و یا بدون آن‌، به‌گونه‌ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی است‌. در یک طرح صنعتی تنها دسترسی به یک نتیجه فنی بدون تغییر ظاهری مشمول حمایت از این قانون نمی‌باشد.”
همچنین در این قانون در مورد شرایطی که یک طرح صنعتی برای ثبت لازم دارد آمده است: “طرح صنعتی زمانی قابل ثبت است که جدید و یا اصیل باشد. طرح صنعتی زمانی جدیـد است که ازطریق انتشار به طور محسـوس و یا از طریق استفاده به هر نحو دیگر قـبل از تاریخ تسـلیم اظـهارنامه یا بر حسب مورد قبل از حق تقدم اظهارنامه برای ثبت در هیچ نقطه‌ای از جهان برای عموم افشاء نشده باشد.”

تفاوت طرح صنعتی با اختراع در چیست؟

همانگونه که در تعریف طرح صنعتی بیان شد، طراح و آفریننده یک طرح صنعتی به جنبه های فنی محصول نمی پردازد و آنچه برایش مهم است ارائه یک محصول شکیل و زیبا به مصرف کننده است(اگر چه مثلاً در طراحی اتومبیل ممکن است عملکرد و جنبه های فنی آن(مثل موتور و جعبه دنده) کمی در شکل طرحش اثر داشته باشد)؛ اما برعکس در اختراع، آنچه برای یک مخترع مهم است قرار دادن چند عنصر در کنار هم و در نهایت کسب نتیجه مورد نظر از عملکرد آن عناصر است.
بنابراین، در طرح صنعتی آفریننده به دنبال زیبائی محصول است ولی در اختراع، آفریننده به دنبال کسب نتیجه عملکرد و فنی محصول است. برای مثال، در یک محصول قوری چای، مخترع تلاش می کند در جنس قوری ترکیباتی انجام دهد که چای را گرم تر نگه دارد، چای را خوب دم دهد و …؛ در مقابل یک طراح صنعتی تلاش می کند تا یک قوری فانتزی و یا سبک مدرن و یا سبک کلاسیک و … خلق کند تا بدین وسیله مشتری را مجذوب هنر خود نماید.

چگونه طرح صنعتی خود را ثبت کنید؟

بر اساس مواد مندرج در آئین نامه اجرایی قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری مصوب سال ۱۳۸۳، برای ثبت طرح صنعتی باید اظهارنامه به مرجع ثبت ارائه گردد. بنابراین متقاضیان ثبت طرح صنعتی باید فرم های مخصوص مربوطه را تکمیل و ارسال نمایند.
در حال حاضر مراحل پذیرش ثبت اظهارنامه طرح صنعتی در ایران، صرفاً به صورت الکترونیکی و از طریق وبسایت اداره کل مالکیت صنعتی صورت می گیرد. پس از بررسی اظهارنامه متقاضیان، چنانچه پرونده مربوطه منجر به صدور اخطار اعم از (رفع نقص، رد اظهارنامه) گردد، مراتب به صورت پست الکترونیکی یا از طریق پیامک برای متقاضی ارسال شده و متقاضی می تواند در مهلت مقرر قانونی رفع نقص یا اعتراض به رد اظهارنامه به صورت الکترونیکی اقدام نماید.

مدارک مورد نیاز جهت ثبت طرح صنعتی شامل موارد زیر می باشند:

۱- مدارک هویتی متقاضی و طراح؛ (شامل کپی شناسنامه و کارت ملی برابر اصل شده برای اشخاص حقیقی و آگهی تاسیس و آخرین تغییرات جهت اشخاص حقوقی به صورت خوانا)
۲- مدارک نمایندگی، در صورتی که تقاضا توسط نماینده قانونی به عمل آید؛
۳- اگر طرح صنعتی دو بعدی باشد، پنج نمونه از شکل یا تصویر گرافیکی یا پنج نمونه از طرح ترسیم شده به عنوان نمونه؛
۴- اگر طرح صنعتی سه بعدی باشد، پنج نمونه از شکل یا تصویر گرافیکی یا پنج نمونه از طرح ترسیم شده از تمامی جوانب طرح؛
۵- در طرح صنعتی سه بعدی، مرجع ثبت می‌تواند ماکتی از آن را به همراه اظهارنامه درخواست نماید. اندازه ماکتی که متقاضی از مدل طرح خود ارائه می‌دهد، باید حداکثر ۲۰×۲۰×۲۰ سانتی متر و وزن آن حداکثر ۲ کیلوگرم و از ماده‌ای بادوام و غیرفاسد شدنی باشد. شکل‌های گرافیکی و ترسیم شده باید حداکثر در ابعاد ۲۰×۱۰ سانتی متر بوده و قابل نصب بر چهار صفحه مقوا در قطع A4 و با جوهر مشکی باشد؛
توضیح اینکه ، تصاویر گرافیکی مورد نظر در مرحله اظهارنامه الکترونیکی باید به صورت اسکن شده از نماهای مختلف با مشخصات فنی ذیل باشد، بدیهی است درصورت بررسی پرونده و پذیرش طرح مذکور ارائه پنج نمونه از شکل یا تصویر گرافیکی طرح ترسیم شده جهت صدور آگهی ضروری می باشد.
۶- درخواست کتبی (به صورت اسکن شده و الصاق آن در پرونده الکترونیکی ) به تأخیر انداختن انتشار آگهی ثبت طرح صنعتی و تعیین مدت آن، در صورت تمایل؛
۷- درخواست کتبی (به صورت اسکن شده و الصاق آن در پرونده الکترونیکی ) مبنی بر عدم ذکر اسم طراح، چنانچه طراح نخواهد اسم وی ذکر شود؛
۸- رسید مربوط به پرداخت هزینه اظهارنامه و در صورتی که اظهارنامه شامل دو یا چند طرح صنعتی است، رسید مربوط به پرداخت هزینه‌های اضافی؛
۹- مدارک مربوط به حق تقدم که باید همزمان با تسلیم اظهارنامه یا حداکثر ظرف ۱۵ روز از آن تاریخ تسلیم شود.
تبصره ۱- طرح چاپ شده اشکال و تصاویر گرافیکی یا ترسیم شده، موضوع بندهای ۳ و ۴ فوق، باید حداکثر در ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی متر باشد و در آن رنگی بودن یا نبودن اشکال و تصاویر تصریح گردد .

برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره مدارک مورد نیاز جهت ثبت طرح صنعتی به این لینک مراجعه نمایید.

منبع:

http://iripo.ssaa.ir/

http://brandztech.com

http://www.iranpatent.ir/

http://www.nobanlaw.com

http://new.iriplaw.ir

http://www.patentiniran.com