نشانه و نشانه شناسی در طراحی صنعتی (قسمت ۱)

خلاصه
در تجارت و صنعت اثر نشانه ها بسیار چشمگیر است و تکامل نشانه شناسی در یک کشور از فاکتورهای مهم برای پیشرفت و تحول تجارت و صنعت در آن مملکت است و هرقدر فرهنگ بهره گیری از نشانه ها در مردم بیشتر جا افتاده باشد، انتقال مفاهیم و برقراری ارتباط در بین مردم سهلتر انجام می شود. باید افزود که گستره علم نشانه شناسی محدود به یک کشور یا قوم نیست بلکه علمی جهانیاست و همانند تلفن که انسانها را با هم مرتبط کرده و به آنها در ایجاد ارتباط و انتقال پیام کمک می کند، عمل می نماید. مطالعه نشانه شناسی به فرد امکان می دهد تا واقعیت را بیشتر به عنوان یک ساختار شناخته و آگاهی بیشتری نسبت به نقشی که در ساخت و طراحی آن ایفا می کند بیابد. نشانه شناسی به وی کمک می کند تا بفهمد در دنیا، کتابها یا محصولات به خودی خود حاوی اطلاعات یا معنا نیستند. معنا به فرد منتقل نمی شود، بلکه شخص فعالانه آن را بر حسب یک تعامل پیچیده رمزگانی که معمولاً به آن آگاهی ندارد، می سازد. به کار گیری نشانه شناسی در طراحی محصول مجموعه ای از ابزارهای ذی قیمت را برای تحلیل موضوعاتی چون هویت، استعاره و افق معنایی در مصنوعات در اختیار فرد قرار می دهد.

نشانه
نشانه شناسی اگر همچون روش بررسی پدیدارها دانسته شود، عمری طولانی دارد و پیشینه آن به رشد اندیشه های فلسفی و منطقی در یونان و هند باستان می رسد.
از هزاران سال پیش، انسان‌ها برای ارتباط با یکدیگر علامت‌های ساده‌ای را بر روی سنگ، استخوان و یا پوست حیوانات شکارشده حک می‌کردند. این علایم تصاویری، بود از چیزهایی که آنها در اطراف خود دیده بودند و یا بیانگر اتفاقات و وقایع روزگارشان بود. به تدریج بسیاری از این علامت‌ها به نمادهای تصویری تبدیل شدند. نخستین کتیبه‌های یافت‌شده که به نظر کارشناسان نوعی «کمک حافظه» محسوب می‌شوند شامل طرح گونه‌هایی ساده از اشیا هستند که به سبب شباهتی که به موضوع اصلی دارند باعث فعال شدن ذهن و درک معنا و مفهوم می‌شوند. با ساده و کوچک شدن نمادها و علایم، زبان تصاویر قادر بود با نظامی ساده هر چیزی را توصیف کند. هریک از تصاویر نمایانگر یک موضوع و یا یک ایده بود.
تمدن های قدیم زیر نفوذ متخصصان پزشکی بودند. بعضی از آنها به این دلیل مؤفق بودند که مجازات آنها برای عدم معالجه در مورد خاندان سلطنتی معمولاً مرگ بود . پزشکان قدیم فاقد یک نظریه زیست شناسی در مورد بیماری بودند و همه بیماران را بوسیله نشانه های بیماری مداوا می کردند . برای هر نشانه بیماری ، مانند رنگ پریدگی صورت، زبان بار دار، درمان های تجویز شده مشخصی وجود داشت که ظاهراً تأثیر گذار بودند . ازاین عملکرد قدیمی اولین تعریف در مورد نشانه شناسی از تصور یونانی ( مطالعه نشانه های پزشکی یا نشانه شناسی بیماری) سربرمی آورد. به طوریکه نشانه شناسی حالتی از شناخت، حالتی از درک جهان به عنوان نظامی از روابط است که واحد اساسی آن نشانه است. یعنی نشانه شناسی ماهیت بازنمایی را مطالعه می کند.می توان گفت: نشانه چیزی است که برای کسی در مناسبتی خاص و با عنوان خاص نشان چیز دیگری باشد. خطابش به کسی است یعنی در ذهن آن شخص نشانه ای معادل یا کامل تر می سازد.
فردیناند دوسوسور- پایه گذار زبانشناسی ساختارگرا- در کتاب “دوره زبانشناسی عمومی” نشانه شناسی را دانش شناخت نشانه ها معرفی کرده است. مطابق با نظر او، یک نشانه شامل دو مؤلفه جداگانه است. “دال”( signifier ) یا تصوری از لغت صحبت شده همان طور که بوسیله دریافت یک پیغام شنیده می شد و “مدلول”( signified ) یا معنایی که در ذهن دریافت کننده شکل گرفته درحالیکه از بیان دال حاصل می گردد. مفسران معاصر “دال” را شکلی که نشانه به خود می گیرد و “مدلول” را مفهومی که نشانه به آن ارجاع دارد، در نظر می گیرند.برای سوسور نشانه یک واحد دو وجهی از دال و مدلول است. این واحدها از فرهنگ تأثیر می گیرند. یعنی انتصاب دالی نظیر لغت صندلی و مدلول آن یعنی آنچه که یک گروه خاص استفاده کنندگان می فهمند، بوسیله رهنمودهای فرهنگی به وجود می آید.طبق نظر وی :
” پیوند میان دال ومدلول دلبخواهی است به این دلیل که من کل را بوسیله نشانه معنی می کنم که از ارتباط دال و مدلول حاصل می شود . بنابراین من به راحتی می توانم بگویم ، نشانه زبان شناسی دلبخواهی است . ایده خواهر به توالی صدای خ – و – ا – ه – ر مرتبط نیست که به عنوان دال آن در زبان فرانسه کار کند ، آن می توانست به یک اندازه دقیقاً هر توالی دیگری را نشان دهد.”

شکل ۱- الگوی سوسور از نشانه

در الگوی سوسوری نشانه یک کل است که از اتصال دال به مدلول نتیجه می شود. رابطه بین دال و مدلول «دلالت» نام دارد که در نمودار سوسوری با پیکان نشان داده شده است. خط چین افقی دو بخش نشانه را به طور مجزا نشان می دهد.(شکل ۱) مقایسه الگوی سوسوری را برای چشم انداز طراحی می توان به صورت زیر نشان داد:
دال: بیان، «فرم»، زیبایی شناسی، عینیت دنیای بیرونی- دال فرم فیزیکی یک شی است. آنچه در واقعیت به طور عینی دیده، لمس و استشمام می شود.
مدلول: محتوا، «مفهوم»، جانشینی، ذهنیت دنیای درونی- مدلول محتوا و مفهوم شی است. آنچه در مواجه با یک مصنوع تربه، فهمیده و احساس می شود.
همزمان با سوسور، فیلسوف آمریکایی، چارلز سندرس پیرس بدون اطلاع از نظریات سوسور، از رشته مطالعاتی با عنوان semiotics سخن به میان آورد. به گفته وی تنها در پرتو نشنانه است که می توان اندیشه کرد. تفکر بدون نشانه امکانپذیر نیست. پیرس یک الگوی سه تایی را برای نشانه ارائه کرد:
– نمود: شکلی که نشانه به خود می گیرد(که لزوماً مادی نیست)
– تفسیر: که نه یک تفسیرگر بلکه ادراکی است که توسط نشانه به وجود می آید.
– موضوع: چیزی که نشانه به آن ارجاع دارد.
بنابراین : نشانه در شکل یک نمود چیزی است که نزد فردی خاص بر چیزی دیگر، در بعضی وجوه و قابلیت ها دلالت می کند. نشانه خطاب به کسی است، یعنی در ذهن آن فرد نشانه ای معادل یا شاید یک نشانه توسعه یافته به وجود می آوردکه آن، تفسیر نشانه نخست نامیده می شود.(در حال حاضر آموزه های “طراحی جهانی” اینگونه می گوید که در طراحی از نشانه هایی استفاده گردد که برای طیف وسیعی از افراد قابل درک و به کارگیری باشد.) نشانه بر چیزی دلالت می کند که همان موضوع نشانه است. دلالت نشانه بر موضوع نه در تمام ویژگی های آن، بلکه در ارجاع به یک ایده خاص است که گاهی آن را زمینه نمود می خوانند. در این الگو چراغ راهنمایی که فرمان “ایست” را نشان می دهد، نشانه ایست شامل: نور قرمز چراغ راهنما در یک چهارراه(نمود)؛ توقف وسایل نقلیه(موضوع) و این فکر که چراغ قرمز نشان می دهد که وسایل بایستند(تفسیر).
وی در یک تقسیم بندی نشانه ها را به سه دسته تقسیم کرد:
۱- نشانه شمایلی: بر اساس شباهت نشانه با موضوع استوارند. به بیانی دیگر بیانگر شباهت صوری میان دال و مدلول می باشند. ماننده شباهتی که عکس یا پرتره یک شخص نسبت به صاحب آن دارد و یا مانند پرتوتایپ یک محصول با خود آن محصول.
۲- نشانه نمایه ای : بر اساس گونه ای نسبت درونی و وجودی، شکلی از پیوستگی معنایی میان موضوع و نشانه می شوند. به عبارت دیگر رابطه ای که میان دال و مدلول برقرار است یک رابطه علت و معلولی است. به طور مثال دود نشانه آتش است. تلوتلو خوردن نشانه مستی است و …
۳- نشانه نمادین: بر اساس قراردادهای نشانه شناسیک استوارند. در حقیقت رابطه ای که میان دال و مدلول برقرار است، به قرارداد استوار است. به عنوان مثال ، پوشیدن لباس سیاه نشانه عزاداری و …
تقسیم بندی پیرس در مواردی ممکن است به این مشخصی نباشد و گاهاً یک نشانه می تواند ترکیبی از سه دسته فوق الذکر می باشد. الگوی پیرس از نشانه شامل موضوع یا مصداق است که چنین امری مستقیماً در الگوی سوسور وجود ندارد. نمود در معنا شبیه دال سوسوری است و تفسیر، معنایی شبیه مدلول دارد. البته کیفیت تفسیر بی شباهت به مدلول است، زیرا خود یک نشانه در ذهن تفسیرگر است.
نشانه ها وقتی در یک فرایند ارتباطی قرار می گیرند پیامی را، از گوینده (فرستنده) به مخاطب(گیرنده) منتقل می کنند. «یاکوبسن» یکی از کسانی که در زمینه فرآیند ارتباطی زبان مبدع می باشد، معتقد است در هر فرآیند ارتباطی شش عامل دخالت دارند (شکل ۲):

شکل ۲- شش عامل مؤثر در فرآیند ارتباطی

– گوینده پیام ( فرستنده )
– مخاطب( گیرنده پیام)
– پیام : چیزی که بین فرستنده و گیرنده در ارتباط است
– موضوع: زمینه دلالتی پیام که مخاطب باید با آن آشنا باشد
– رمز: گوینده و مخاطب باید هر دو با آن آشنا باشند تا یکی بتواند پیام را به کمک آن بیان کند و دیگری بتواند آن را کشف کند.
– مجرای ارتباطی: مجرای فیزیکی و روانی بین گوینده و مخاطب، این مجرای ارتباطی می تواند زبان و یا از عناصر غیر زبانی تشکیل شده باشد. به عنوان مثال وقتی که شعر یا داستانی را می خوانیم ، مجرای ارتباطی کلمه است. وقتیکه نمایش پانتومیم را می بینیم، مجرای ارتباطی حرکات بازیگر است و وقتی با یک پوستر یا محصول روبرو می شویم مجرای ارتباطی تصویر و فرم(گشتالت) می باشد.
چندلر یکی از صاحب نظران و نظریه پردازان حوزه نشانه شناسی و نویسنده کتاب “مبانی نشانه شناسی” معتقد است که حتی واقع نماترین نشانه ها همان چیزهایی نیستند که نشان مان می دهند. نشانه ها در شکل دادن به واقعیات کارکردهایی ایدئولوژیک دارند. واسازی و به چالش کشیدن واقعیت نشانه ها، معلوم می کند که واقعیت های چه کسی در موقعیت برتر و محق قرار گرفته اند و موقعیت های چه کسی سرکوب شده اند. عدم مطالعه نشانه ها باعث می گردد که به دیگران اجازه داده شود، جهان معناهایی که فرد ساکن آن می باشد را تحت کنترل بگیرند.
نشانه جنبه وسیع و گسترده ای دارد که پس از دریافت، ذهن گیرنده آن را تجزیه تحلیل می کند و در ورای آن به ادراک مفهوم می رسد. در حقیقت می توان گفت که بازنمایی هر صفت یا وضعیتی به واسطه یک نشانه، تلاشی است در جهت بیان مفاهیم و معانی مورد نظر. نشانه‌ها غالباً تک معنایی هستند یا بنا به قرارداد یک معنای اصلی دارند اما در مواردی نشانه‌ها با توجه به شکل بیانی، مفاهیم دیگری را در ورای خود منتقل می‌کنند. با دیدن تصویر صلیب در درجه نخست دین مسیحیت و تصویر کلیساها در ذهن مجسم می‌شود اما در لایه پنهانی این نشانه و با توجه به فرهنگ و باورهای دینی، صلیب نمادی است از ایثار، فداکاری و از خودگذشتگی، نشانه‌هایی از این قبیل در کنار مفاهیم ظاهری معناهای عمیق‌تری را نیز به دنبال دارند.
نشانه شناسی
یکی از عام ترین تعاریف نشانه شناسی به امبرتو اکو مربوط می شود. وی می گوید :” نشانه شناسی با هر چیزی که بتواند یک نشانه قلمداد شود سروکار دارد.” نشانه شناسی نه فقط شامل مطالعه چیزهایی است که در مکالمات روزمره نشانه نامیده می شود، بلکه مطالعه هر چیزی است که بر چیزی دیگر، اشاره دارد. از منظر نشانه شناسی، نشانه ها می توانند به شکل کلمات، تصویر، اصوات، اشیا و … ظاهر شوند. نشانه شناسان معاصر، نشانه ها را به صورت منزوی مطالعه نمی کنند بلکه به بررسی آنها به عنوان بخشی از «نظام های نشانه ای» می پردازند. آنها به دنبال پاسخ به این پرسش اند که معناها چگونه ساخته می شوند و واقعیت چطور بازنمایی می شود. نشانه شناسی در اشکال فراوان با تولید معنا و بازنمایی ارتباط دارد. شاید واضح ترین این اشکال «متون» و «رسانه ها» و باشند. نشانه شناسی به عنوان رویکردی به ارتباطات که بر معنا و تفسیر تأکید دارد، الگوی ارتباطی مبتنی بر انتقال را به چالش می کشد. نشانه ها صرفاً معنا را حمل نمی کنند بلکه یک رسانه را تشکیل می دهند که معنا در آن ساخته می شود. نشانه شناسی کمک می کند تا تشخیص داده شود که معنا به طور منفعل دریافت نمی شود بلکه صرفاً در فرآیند فعال تفسیر به وجود می آید و این چنین نشانه شناسی، ارزش تفسیر را برجسته می کند. نشانه های هردوره ای دارای معانی ویژه خود می باشند و برای شناسایی و تفسیر درست یک نماد و نشانه می بایستی مکان و زمان استفاده آن نشانه را در نظر گرفته و با توجه به خصوصیات آن دوره نشانه ها را تأویل و تفسیر نمود.
در مقاله بعدی به بحث نشانه شناسی در طراحی صنعتی به صورت خاص پرداخته خواهد شد.

منابع:
کتاب
گیرو، پی یر. نشانه شناسی. ترجمه: نبوی، محمد. نشر آگاه.۱۳۸۰
سجودی، فرزان. نشانه شناسی کاربردی. نشر قصه.۱۳۸۲
احمدی، بابک. از نشانه های تصویری تا متن: به سوی نشانه شناسی ارتباط دیداری. نشر مرکز. ۱۳۷۵
حقیقی، مانی. سرگشتگی نشانه ها: نمونه هایی از نقد پسامدرن. نشر مرکز. ۱۳۷۴
چندلر، دانیل. ترجمه پارسا، مهدی. نشر پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. ۱۳۸۶
Postmodern semiotics, Mark Gottdiener, Oxford, Cambridge, USA : Blackwel

مقالات
اکو،اومبرتو. ترجمه: دریابندری، نجف. پست مدرنیسم در یک زمان. دنیای سخن، شماره ۶۴، ص ۲۰
ایلشت یلم، سارا. ترجمه: گشایش، فرهاد. نشانه شناسی و طراحی. فصلنامه هنر، شماره ۶۴، ص ۱۰۸
Gautvik, Kristin. Towards a product language. NTNU university