مقایسۀ تفکر منطقی و تفکر جانبی

مطالب این مجموعه، در برگیرنده خلاصه‏ای از مجموعه مقالات منتشر شده در زمینه تفکر جانبی است که به صورت مختصر به گردآوری اطلاعات اولیه در این زمینه پرداخته است. مطالب در ۳ مقاله جداگانه به صورت زیر ارائه شده اند:

۱-تعریف تفکر جانبی:
این بخش به منظور آشنایی و درک بهتر مفهوم تفکر جانبی به تعریف کلی از این مقوله می‏پردازد.

۲- مقایسۀ تفکر منطقی و تفکر جانبی :
در این بخش سعی‌ بر این بوده که با مقایسه دو روش تفکر منطقی‌ و جانبی به مزایای استفاده از تفکر جانبی در ارائه‌ ایده‌های خلاق و جدید اشاره شود.

۳-خلاقیت و تفکر جانبی :
بخش سوم با تمرکز بیشتر به موضوع خلاقیت و مروری بر روش‏ها و تمرین‏های مختلف تفکر جانبی به ارائه ایده‏های جدید و خلاق کمک می‏کند.

۲- مقایسۀ تفکر منطقی و تفکر جانبی:
“در تفکر منطقی هنگامی‏ که به فکر ارائه ایده برای حل مشکلی هستیم فقط در محدودۀ موضوع مشکل می‏اندیشیم و به فکر نزدیک‏ترین و ممکن‏ترین راه برای رسیدن به جواب هستیم و به جای ایده‏های متفاوت همیشه به یک جواب درست می‏اندیشیم. ما از دوران مدرسه نیز با این سیستم روبرو بودیم و همیشه سوالاتی که مطرح می‏شدند فقط دارای یک جواب صحیح بودند. در حالی که تفکر جانبی بسیار کمتر از تفکر منطقی به شکل اتوماتیک‏وار عمل می‏کند و یک سویه حرکت نمی‏کند؛ بلکه در این روش تلاش بیشتر و گسترده‏تری در جهت آگاهی صورت می‏گیرد، پس نتایج بزرگتر و بهتری نیز بدست خواهد آمد و بهترین حالت زمانی‏ست که چندین جواب متفاوت برای مشکل پیدا شود.

تصویر:۱ (۱۵-۱)

در این روش این ذهنیت بوجود می‏آید که با دور شدن از موضوع نیز می‏توان ایده‏های خوبی برای رسیدن به جواب یافت، بر خلاف تفکر منطقی که تلاش آن فقط در جهتی مستقیم برای رسیدن به جواب است.” (۹-۵)
” تفکر جانبی درباره ادراک است نه منطق و لیکن بدین معنا نیست که تفکر منطقی باید کنار گذاشته شود بلکه باید شدت عمل منطق در سیر تفکر متعادل گردد.
منطق هر شخص نشان‏دهنده ادراک اوست که نحوه برخورد و عمل شخص در موقعیت‏های متفاوت را باعث می‏شود. برای مثال ممکن است، برای رفتار خاص شخصی پاداشی در نظر گرفته شود ولیکن به عنوان رشوه تلقی شود. لذا ادراک هر کس مخصوص خودش بوده و منطق او با دیگران متفاوت است” (۱-۱۳۲)
“در عبارت زیر به عنوان مثال نحوۀ نگرش تفکر منطقی و تفکر جانبی برای فروش گروهی از کامپیوترها بیان شده است.
تفکر منطقی ابتدا یک طبقه‏بندی کلی برای راه‏حل‏ها ارائه می‏دهد:
– فقط سه راه پیش رو داریم: می‏توانیم همین قیمت‏ها را حفظ کنیم، آنها را پائین بیاوریم و یا قیمت‏ها را افزایش دهیم.
ولیکن در تفکر جانبی تفاوت زیادی در نحوه انجام کار وجود دارد.
– می‏توانیم قیمت‏ها را کاهش دهیم- می‏توانیم کیفیت محصولات را تغییر دهیم، کیفیت را بالا برده و قیمت‏ها را نیز افزایش دهیم- می‏توان برای مدت کوتاهی قیمت را پایین آورد و مجدداً آن را بالا برد- می‏توان قیمت‏ها را ثابت نگاه داشت ولی به کمیت محصول اضافه کرد. در آن واحد هم قیمت‏ها را بالا برده و هم پایین بیاوریم بدین سان که یک محصول ممتاز با قیمت بالا و یک محصول معمولی با قیمت پایین تولید کرد- و غیره…
یکی از رایج‏ترین خطاهای تفکر منطقی این است که یک طبقه‏بندی کلی برای راه‏حل‏ها ارائه داده و بعد دیگر نمی‏تواند از آن حد معلوم جلوتر برود” (۲-۱۵۳)

ادراک (Perception) نحوه نگرش ما به امور و پدیده‏های زندگی است که در اثر اطلاعات و تجربیاتی که فرا گرفته‏ایم ایجاد شده است و توسط ذهن پردازش شده و به شکل الگوهایی تقسیم‏بندی می‏شوند.
“ادراک جهان پیچیده پیرامون ما را به اشکال ساده تقلیل می‏دهد و سیستم‏های پردازشگر ذهن ما با استفاده از کلمات و نمادها و روابطی که توسط ادراکمان شکل گرفته‏اند، کار می‏کنند.” (۲-۱۴۰)
“در مرحله بعدی ذهن اطلاعات دریافتی را در الگوهایی سازماندهی می‏کند و به محض اینکه الگویی تشکیل شود ذهن دیگر تجزیه و تحلیل یا طبقه‏بندی اطلاعات را انجام نمی‌دهد. زیرا هدف اصلی تفکر، از میان بردن تفکر است، ذهن به گونه‏ای ساخته شده است که غیر خلاق باشد؛ کار آن فقط تشخیص الگوهای مشابه می‏باشد و همین که این الگو را شناخت، در آن راه می‏یابد و آن را پی می‏گیرد و فکر کردن بیشتر در این باره لزومی ندارد، مانند رانندگی که به محض رسیدن به مسیرهای آشنا، بدون توجه به نقشه و پرسیدن مسیر، می‏توان به مسیر خود ادامه داد.” (۱-۵۳)

تصویر:۲ (۵-۶)

” تصویر فوق نشان‏دهنده یک دیس کم عمق از ژله یا ژلاتین است که وقتی یک قاشق جوهر داغ بر روی آن می‏ریزیم، ژلاتین را حل می‏کند، اگر همان طور قاشق‏های دیگر پر از جوهر بر سطح ژلاتین بریزیم، جوهر داغ، به درون فرورفتگی سرازیر شده و آن را عمیق‏تر خواهد کرد و در پایان نوعی کانال در سطح ژلاتین پدیدار خواهد شد. این مثال نحوه کارکرد الگوها را نشان می‏دهد، زیرا اولین اطلاعات وارده سطح را تغییر می‏دهند و سپس آن تغییر در راهی که اطلاعات بیشتر از آن دریافت می‏شود تأثیر می‏گذارد و بدین ترتیب ذهن اطلاعات خود را در یک مسیر که در نهایت الگوهای ذهنی را تشکیل می‏دهند، سازماندهی می‏کند” (۶- ۴)
“تفکر یک پروسه به هم پیوسته می‏باشد؛ به عنوان مثال اگر در یک اتاق، شخصی بگوید سیب، دیگری خواهد گفت درخت و نفر بعدی کلمۀ جنگل را بیان خواهد کرد. این پروسه نشان‏دهنده نحوه عملکرد ذهن می‏باشد و در صورتی‏که بخواهیم کلمات غیر مرتبط به هم را پشت سرهم بیان کنیم، کارمان بسیار سخت‏تر خواهد شد.” (۱۰-۱)
” این بحث یکی از خطاهای عمده تفکر است، که تفکر نکته به نکته خوانده می‏شود؛ و در آن ذهن بدون هیچ بررسی منظمی از این سو به آن سو کشیده می‏شود. بدین صورت است که گویی ذهن ما دارای ریل‏هایی می‏باشد که افکارمان بر روی این ریل‏های از پیش آماده شده در حال حرکتند و منحرف شدن از آنها کار بسیار سختی است.
زمانی‏ که صحبت از تفکر جانبی و یا تغییر الگوها می‏شود به معنای پریدن از مسیر یک ریل به ریل دیگر است و فقط در صورتی که شبکه ریل‏های نورونی (سلول‏های مغزی) به جای یک سری از ریل‏های موازی، شبکه‏ای پیچیده از تقاطع‏های بسیار باشد، این امر امکان‏پذیر است ” (۱۰-۱)
به همین دلیل است که بسیاری از مردم کارهای یکسانی انجام می‏دهند و حرف‏های یکسانی می‏زنند و حتی در هنگام ارائه ایده برای حل مشکل تقریباً همه به جواب‏های یکسانی می‏رسند، زیرا تمامی آنها بر روی ریل‏های مشابهی در حال حرکتند.
“در نتیجه، تفکر جانبی در حوزه فعالیت سیستم‏های الگوساز جای دارد و درباره ادراک است و در فرآیند ادراک، ذهن مانند یک سیستم اطلاعاتی خودسامانده عمل می‏کند. تفکر جانبی سعی دارد با تغییر الگویی به الگوی دیگر ما را از گرفتاری در دام الگوهای قدیمی ادراکمان رها سازد و به روش‏های میان‏بری دست یابد تا تنها در جهت بالا و پایین امور حرکت نکنیم و حرکتی جانبی داشته باشیم. هدف آن بیشتر ایجاد روشی آگاهانه برای تغییر الگوهاست که بتوان نتیجه را تغییر داد و به ایده‏هایی جدید و غیر منتظره دست یافت. در نتیجه اولین قدم در پروسه تفکر جانبی این است که مسیر واضح و روشن را در پیش نگیریم “(برداشت کلی از صفحه ۵۴ الی ۶۵ منبع شماره ۱)

– شوخ طبعی :
“احتمالاً شوخی بارزترین ویژگی ذهن بشر است. شوخی مستلزم گریز از یک الگو به الگوی دیگر است و می‏تواند فقط در یک سیستم الگوساز خودسامان وجود داشته باشد، سیستمی که نظیر آن را در ادراک انسانی می‏یابیم.
ترفند رفتن به الگوی دیگر ما را ناگزیر به رفتن در مسیر فرعی می‏کند مانند بسیاری از حرفهای دو پهلو. شوخی نیز نوعی بازی با الفاظ است که در آن معنای دو پهلویی از یک واژه به کاربرده می‏شود.
عبارت زیر مثالی در این زمینه می‏باشد:
– خرجتان را از چه راهی درمی‏آورید؟
– از راه نوشتن.
-شما نویسنده‏اید؟
– نه به پدرم می‏نویسم برایم پول بفرستد.” (۱- ۷۹)

“در واقع ارتباط بسیار نزدیکی بین ساز و کار «شوخی و بذله‏گویی» و ساز و کار تفکر جانبی هست زیرا هر دوی آنها وابسته به طبیعت نامتقارن الگوهای ادراک هستند.” (۲-۱۴۰)
“غالباً شوخ طبعی در انسانها باعث انگیزش تفکر جانبی و تمرین آن می‏شود البته در صورتی‏که شخص دارای ذهنی باز برای این کار باشد.
بسیاری اوقات پوچی و مضحک بودن ایده‏ها و نتایج تفکر جانبی ، باعث خندیدن می‏شوند و این بدین دلیل است که چنین نتایجی بسیار متفاوت‏تر از افکار عمومی و یکسانی که به آنها عادت کرده‏ایم می‏باشند.” (۵-۷)

گرد آوری و ترجمه: ندا خلفی – کارشناسی ارشد طراحی صنعتی

منابع و مآخذ:
۱- دبونو، ادوارد (۱۳۸۴) درس‏های درست اندیشیدن، ملک دخت قاسمی نیک منش،نشر اختران ،تهران

۲- دبونو، ادوارد(۱۳۸۴) شش کلاه تفکر: نگاهی تازه به مدیریت اندیشه،آذین ایزدی فر، انتشارات پیک بهار، تهران

۳- دبونو، ادوارد(۱۳۷۶) تفکر نوین، ضیاء الدین رضاخانی، انتشارات کویر، تهران

۴- دبونو، ادوارد(۱۳۶۴) تفکر جانبی، عباس بشارتیان، بی نشر، تهران

۵- De Bono, E. (October 1979) SCHUMACHER UK BRISTOL LECTURES, lateral thinking

۶- www.deBonoForBusiness.com

۷- www.hollisny.com/lateral.htm

۸- www.inocrest.com

۹- Lateral thinking-an introduction/C.W.A.M./van.Overveld/

Motivation, Techniques and Methods

۱۰- www.aydinstone.com/article-24.html

۱۱- www.Lateralpuzzles.com

۱۲-www.thinkingmanagers.com/links/intreoreneurship.php

۱۳- www.aydinstone.com/article-31.html

۱۴- http://www.edwdebono.com/index.html

۱۵- http://en.wikipedia.org/wiki/Thinking_outside_the_box

۱۶- http://tip.psychology.org/debono.html

۱۷- http://en.wikipedia.org/wiki/Lateral_thinking

۱۸- syque.com/quality_tools/tools/Tools36.htm

۱۹- De Bono, E. (1968). New think; the use of lateral thinking in the

generation of new ideas. New York: Basic Books.

۲۰- De Bono, E. (1970). Lateral thinking: creativity step by step.

New York: Harper &Row.