تاریخ شفاهی طراحی صنعتیِ دانشگاهی در ایران

۱- در روش تاریخ نگاری شفاهی به دلیل عدم وجود منابع مستند و مکتوب کافی، وجود خطاهای احتمالی امری اجتناب ناپذیر است. با این وجود نگارنده تمام تلاش خود را در راستای به حداقل رسانیدن این خطاهای احتمالی به کار برده است. از خوانندگان محترم و افراد مطلع از دوره های مختلف تاریخ طراحی­ صنعتی دانشگاهی ایران نیز دعوت می شود تا با درج نظرات و پیشنهادات اصلاحی ارزشمند خود در انتهای متن، این تاریخ شفاهی را کامل تر و بی نقص تر نمایند…
۲- این نوشته در شماره ۳۲ نشریه دستاورد(تابستان ۹۱) به چاپ رسیده است و به مناسبت روز جهانی طراحی­صنعتی(۸ تیر ۹۲) در سایت گزارشکر طراحی­صنعتی منتشر می­شود.

چکیده
از آن­جاکه شناخت و تعمق در گذشته، یکی از راه­های یافتن بینش و تدوین راهبرد برای آینده است، شناخت پیشینه دانشگاهی طراحی­ صنعتی در ایران می تواند راه را برای برنامه ریزی ها و تدوین راهبردهای آینده این رشته در حوزه آموزش عالی، هموارتر سازد. بر اساس پژوهش­های اولیه، اولین بار در اواخر دهه چهل خورشیدی، این رشته وارد دانشگاه­های ایران شده است و این بدان معناست که هنوز و پس از چهل سال، تاکنون سند مدونی در زمینه ورود این رشته به دانشگاه­های ایران و چگونگی توسعه آن ایجاد نشده است! این پژوهش، با تکیه بر تکنیک مصاحبه ژرف، اطلاعات اساتید، دانش آموختگان، طراحان و دست اندرکاران رشته طراحی­ صنعتی را استخراج و روند ورود و توسعه دانشگاهی این رشته در ایران را مستند سازی می کند.
کلیدواژه ها: تاریخ شفاهی، دانشگاه، طراحی­ صنعتی

تاریخ دانشگاهی رشته طراحی ­صنعتی، قبل از انقلاب
“طراحی­ صنعتیِ دانشگاهی”، در ایران دارای قدمتی بیش از چهل سال است. پیشینه این رشته در ایران به نیمه دوم دهه چهل خورشیدی و دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران باز می گردد. در این سال­ها، دو مرکز عمده دانشگاهی، وظیفه آموزش و تربیت هنرمندان و طراحان ایرانی را برعهده داشتند؛ مرکز اول، دانشکده هنرهای زیبا و مرکز دوم دانشکده هنرهای­تزئینی که امروزه آن را با نام دانشگاه­هنر می­شناسیم. در دانشکده هنرهای زیبای آن زمان، که بر اساس مدرسه عالی هنرهای زیبای فرانسه(بوزار – Beaux Arts) پایه­گذاری شده بود، رشته ­هایی چون معماری، مجسمه­ سازی، نقاشی و گرافیک تدریس می شدند و در دانشکده هنرهای­­ تزئینی که از مدرسه هنرهای­ تزئینی پاریس(آرت دکو – Art Deco) الهام گرفته شده بود و در کنار دانشگاه فارابی، دانشکده هنرهای دراماتیک و مدرسه عالی موسیقی و هنرکده ملی موسیقی، تحت نظر وزارت فرهنگ و هنر آن زمان اداره می شد، رشته ­هایی نظیر معماری داخلی، نقاشی، بافت و نقش پارچه، سفال و سرامیک وگرافیک تدریس می شد. نکته قابل تامل در تفکر حاکم بر این دو مرکز آموزشی این بوده است که در دانشکده هنرهای زیبا، نظام آموزشی آتلیه ای( نظام آموزشی آتلیه ای مبتنی بود بر آموزش و کار عملی و انجام پروژه در آتلیه های طراحی تحت نظر یک استاد خاص.) اجرا می‌شد، حال آن‌که در دانشکده هنرهای­ تزئینی، هنرجویان بر اساس شیوه‌های تجربه گرایی هنری آموزش می‌دیدند. از جمله مدرسان خارجی دانشکده هنرهای­ تزئینی می توان به موسیو ژیرار( (Girard و آلن بایاش( Alan Bayash) اشاره نمود.
در آن زمان هریک از این دانشکده­ ها کنکور مستقلی را برگزار می کردند. مثلا دانشکده هنرهای زیبا یک کنکور دو مرحله ای تستی و عملی(طراحی) را برای متقاضیان خود برگزار می نمود و دانشکده هنرهای­ تزئینی، یک روز را به آزمون عمومی شامل درس­های ادبیات، زبان خارجی، ریاضی و هندسه و تاریخ هنر، و سه روز را به آزمون­های عملی شامل آزمون عملی طراحی، آزمون عملی گرافیک و آزمون عملی مجسمه سازی اختصاص می داد.

در نیمه دوم دهه چهل خورشیدی، تغییری درمدیریت دانشکده هنرهای زیبا رخ داد و هوشنگ سیحون جای خود را به دکتر محمد امین میرفندرسکی داد. وی نظام قدیمی آموزش هنر، طراحی و معماری را که از سال ۱۳۱۹ تا ۱۳۴۷ ادامه داشت، متحول کرد و سیستم آموزشی جدیدی را بنیان گذاشت. وی با تسلط به تئوری و تاریخ هنر و معماری، توسعه اندیشه هنری در نظام آموزش را پایه ریزی کرد. برخی وی را بنیان‌گذار اندیشه نو در آموزش هنر و معماری و ایجاد هم پیوندی بین آموزش معماری، هنرهای تصویری و نمایشی و موسیقی می­ دانند. بر همین اساس، یکی از پیشنهادهای وی شکل گیری رشته هنرهای تجسمی با چهار رشته نقاشی، گرافیک، مجسمه سازی و طراحی­ صنعتی بود. بنابراین، این تصمیم را می توان منشا شکل­گیری رشته طراحی­صنعتی در دانشگاه­های ایران دانست.

تصویر شماره ۱- دانشکده هنرهای زیبا، خاستگاه طراحی­ صنعتیِ دانشگاهی در ایران، دهه چهل خورشیدی

آقای مصطفی میرفندرسکی(از بستگان محمدامین میرفندرسکی) که خود از فارغ التحصیلان رشته طراحی­ صنعتی در آن دوره است، با نگاهی ریشه­ ای به تحولات هنر و طراحی در دهه چهل این­گونه بیان می کند که ایران در دهه چهل خورشیدی به دلیل ثروت حاصل از نفت، فرصتی را یافت تا وارد یک عصر جدید شود؛ بدین منظور نیاز به استفاده از تجربیات افراد متخصصص به وجود آمد و به همین دلیل سخت گیری ها برای انجام فعالیت­های اجرایی توسط افراد پیشرویی چون محمد امین میرفندرسکی کمتر شد. بنابراین فرصت برای پیاده سازی دیدگاه های آنان از طریق قرارگیری در سمت های اجرایی فراهم گردید. هدف این افراد، تبدیل ایران به یک کشور مدرن با حفظ ارزش­های فرهنگی بود. بنابراین، گرایش آن زمان دانشکده هنرهای زیبا با مدیریت آقای دکتر میرفندرسکی، به رشته­ هایی جدید نظیر طراحی­ صنعتی را می توان درنگرشی که به آن اشاره شد، ردیابی نمود.
پس از عبور از کنکور دانشکده هنرهای زیبا، پذیرفته شدگان این دانشکده باید سال اول را بصورت عمومی طی می­ کردند و از سال دوم وارد یکی از رشته­ های تخصصی چهارگانه می شدند. درس­های نیمسال های اول و دوم علاقمندان به تحصیل در رشته طراحی­ صنعتی که مشترک با سه رشته دیگر بوده است در جدول شماره ۱ دیده می­شوند.

برخی از استادان مشهور واحدهای نیمسال­های اول و دوم شامل افرادی چون محسن وزیری مقدم برای درس طراحی، روئین پاکباز برای درس تاریخ هنر، محمد احصایی برای درس پایه و اصول طراحی، هانیبال الخاص برای درس نقاشی و پرویز تناولی برای درس مجسمه سازی بوده اند. هم­چنین اساتید دیگری نظیر پاینده شاهنده، محسن مقدم، محمود فرشچیان، کیوان دیبا، سیروس مالک، بهجت صدر، ناهید سالیانی، محمود جوادی پور، جواد حمیدی، ایرج اعتصام و جلال شباهنگی نیز دراین دانشکده به تدریس درس­های فوق مشغول بوده اند.
برای ورود به رشته طراحی­ صنعتی، علاقه­مندان باید پس از سال اول مصاحبه­ای انجام می دادند. در این مصاحبه دلیل و انگیزه دانشجویان را برای ورود به این رشته مورد سوال قرار می دادند. هم­چنین در کنار مصاحبه یک آزمون عملی طراحی نیز از متقاضیان به عمل می آمد. موفقیت در این مصاحبه و آزمون عملی، به منزله آغاز دوره تخصصی طراحی­ صنعتی برای متقاضیان بوده است. از سال دوم به بعد، درس ها رنگ و بویی تخصصی­ تر به خود می­ گرفتند. جدول شماره ۲، درس های نیمسال­های تخصصی رشته طراحی­ صنعتی را به عنوان یکی از گرایش­های رشته هنرهای تجسمی در دهه پنجاه خورشیدی، ارائه می­کند:

درس­های اشاره شده در این جداول، توسط اساتید ایرانی و نیز چند استاد خارجی تدریس می شده اند. کیوان دیبا، سیروس مالک، مسعود کیانی، اومگا مارتینیان(Omega Martinian)، یاشار، شلامینگر(Karl Schlaminger)، ساپینسکی(Supinski) و گریو(Grave) از جمله اساتید ایرانی و خارجی دروس تخصصی رشته طراحی­ صنعتی در آن سال­ها بوده اند. شیوه آموزش رشته طراحی­ صنعتی بصورت آتلیه ای بوده است؛ بدین معنا که دانشجویان اغلب وقت خود را در آتلیه­های طراحی به انجام پروژه­ های طراحی اختصاص می دادند و اساتید نیز بر روند کار آن­ها نظارت می کردند. بنا بر گفته های علی کلانی، فارغ التحصیلان رشته معماری داخلی دانشکده هنرهای تزئینی، یکی از ویژگی های نظام آموزشی هنر و طراحی در آن زمان، همکاری و تعامل دانشجویان باتجربه تر با دانشجویان جدیدتر بوده است؛ بدین ترتیب که بخشی از فرایند آموزشی از طریق همکاری دانشجویان سال­های مختلف انجام می شده است. مثلا دانشجویان تازه وارد در انجام برخی فعالیت­های آسان پروژه­ های دانشجویان قدیمی­تر به آن­ها کمک می کردند و از این راه می­ آموختند. هم­چنین برخی دانشجویان قوی­تر در کنار اساتید بر پروژه­های دانشجویان تازه وارد نظارت می­ کردند و آموخته­ های خود را به آنان منتقل می کردند.

حسن داورزنی، که از سال ۱۳۳۰ به­ صورت غیر رسمی و از سال ۱۳۴۵ بصورت رسمی در دانشکده هنرهای زیبا به عنوان هنرآموز حضور داشته است، اظهار می­ کند که اولین دوره فارغ التحصیلان رشته طراحی­ صنعتی، در سال ۱۳۵۲، دوره تحصیلی خود را به پایان رسانیده اند. ایشان بیان می­ کنند که اولین ورودی­ های رشته طراحی­ صنعتی حدود ۵ یا ۶ نفر بوده اند که در سال­های بعدی این تعداد به ۸ و ۱۲ نفر رسیده است. مصطفی میرفندرسکی نیز، ورود اولین دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی به دانشگاه تهران را سال ۱۳۴۸ خورشیدی اعلام می­کند؛ دلیل تعداد کم ورودی­ های رشته طراحی­ صنعتی در آن سال­ها، بنا بر گفته میرفندرسکی، تازه وارد بودن آن در ایران و ناشناخته بودنش بوده است. ایشان همچنین بیان می کنند که فارغ التحصیلان طراحی­ صنعتی در آن زمان، صرفا کسب مهارت می کردند و به لحاظ تخصصی، یافته­ ها اندک بود و رشته طراحی­ صنعتی در آغاز راه خود قرار داشت. لازم به ذکر است که در پایان نامه های اولین نسل از فارغ التحصیلان رشته طراحی­ صنعتی در ایران، پس از لوگوی دانشگاه تهران و نام دانشکده هنرهای زیبا، ابتدا عنوان رشته هنرهای تجسمی درج شده و سپس در داخل پرانتز، عبارت طراحی­ صنعتی نوشته می­ شده است. یکی از این فارغ التحصیلان اولیه رشته طراحی­ صنعتی، مرحوم فرزانه کارکیا بوده اند که بعد از فارغ التحصیلی، در رویال کالج لندن در مقطع کارشناسی ارشد ادامه تحصیل داده اند و در دهه­ های ۶۰ و ۷۰ میلادی به عنوان عضو هیات علمی و در برخی از این سال ها به عنوان مدیر گروه طراحی­ صنعتی دانشگاه تهران فعالیت کرده اند.

کلانی که همانطور که اشاره شد از فارغ التحصیلان دانشکده هنرهای تزئینی- به عنوان دومین مرکز مهم آموزش دانشگاهی هنر و طراحی در سال­های قبل از انقلاب- بوده است، بیان می­ کند که با اینکه در دانشکده هنرهای تزئینی آن زمان، رشته ای به نام طراحی­ صنعتی وجود نداشت، اما به چند دلیل عمده روح طراحی ­صنعتی در این دانشکده جاری و ساری بوده است؛ اول آن که به دلیل نزدیکی دو رشته معماری داخلی و طراحی­ صنعتی، انجام پروژه­ های طراحی­ صنعتی نظیرطراحی مبلمان، طراحی لوازم روشنایی و طراحی بسته بندی در رشته معماری داخلی این دانشکده بوده است که بصورت عملی نیز در کارگاهی موسوم به کارگاه دکور این دانشکده(واقع در چهارراه ولی عصر، دانشکده هنرهای کاربردی فعلی)، فعالیت های اجرایی این پروژه ها پیگیری می شد؛ دلیل دوم حضور برخی اساتید داخلی و خارجی در این دانشکده بوده است، که یا در زمینه طراحی­ صنعتی تحصیل نموده بودند و یا فعالیت حرفه ای در این زمینه داشتند. یکی از این اساتید، مهدی شرفعالی، اولین فارغ التحصیل ایرانی رشته طراحی­ صنعتی در دانشگاه ­های خارجی است. وی در سال ۱۹۷۴ میلادی(۱۳۵۲ خورشیدی) در مقطع کارشناسی رشته طراحی­ صنعتی از دانشگاه کلن آلمان فارغ التحصیل شده و از سال ۱۳۵۴ وارد دانشکده هنرهای­ تزئینی می شود. شرفعالی که بر اختراع گرایی و چندمنظورگی در طراحی و نیز ساده کردن زندگی انسان ها از طریق طراحی تاکید بسیاری دارد، بنا به گفته خود، اولین فارغ التحصیل ایرانی رشته طراحی­ صنعتی و از اولین کسانی است که دانش ارگونومی را وارد حوزه های دانشگاهی طراحی نموده است. وی در زمان اقامت خود در کشور آلمان، با خانواده نویفرت(مولف کتاب مشهوراطلاعات جامع معماری و معماری داخلی) نیز همکاری داشته است.

در دهه ۵۰ خورشیدی، علاوه بر فرایند آموزش بر اساس نظام آتلیه ای، فعالیت های جنبی دیگری نیز برای بالا بردن سطح آموزشی دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی انجام می شده است. یکی از این برنامه ها، برگزاری نمایشگاه­ های داخلی و خارجی در سالن نمایشگاه دانشکده هنرهای زیبا بوده است. داورزنی به دو نمایشگاه اشاره می کنند که یکی در سال ۱۳۵۲ هم­زمان با بازی­های آسیایی تهران برگزار شده است و اختصاص به آثار طراحان چینی داشته است و نمایشگاه دوم در سال ۱۳۵۵ که یک نمایشگاه بزرگ از آثار طراحان ایتالیایی بوده است که یک قسمت از این نمایشگاه به طراحی­ صنعتی اختصاص داده شده بوده است که شامل ارائه آثاری از لوازم خانگی، ساعت، مبلمان، لوازم روشنایی و نظایر آن­ها بوده است. در این بخش برخی از شرکت­های مشهور ایتالیایی نیز حضور پیدا کرده بودند. داورزنی معتقد است که برگزاری این نمایشگاه، تاثیر زیادی در شناساندن ماهیت رشته طراحی­ صنعتی به جامعه هنری ایران داشته است. علاوه بر برگزاری نمایشگاه­ ها، انجام بازدیدهای دوره ای از شرکت­های مطرح تولیدی آن زمان، فعالیت جنبی دیگری بوده است که برای دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی برنامه ریزی می شده است. برخی از این شرکت ها عبارت بودند از ایران ناسیونال(ایران خودروی فعلی)، ذوب آهن اصفهان، اونیورسال، ارج، تکنوپارس، علاءالدین، کفش ملی، آزمایش، بلر و فیات. البته بنا بر گفته های داورزنی ، در آن سال ها ارتباط کاری کمرنگی بین صنایع و رشته طراحی­ صنعتی برقرار بود و این مساله تنها محدود به بازدیدهایی می شد که به آن ها اشاره شد.

داورزنی در مرور خاطرات خود به کارگاه رشته طراحی­ صنعتی اشاره می کنند که تصدی آن را بر عهده داشته است. وی اینگونه بیان می کند که در دهه ۵۰، کارگاه طراحی­ صنعتی درون کارگاه مجسمه سازی دانشکده هنرهای زیبا قرار داشت؛ این کارگاه مجسمه سازی همان کارگاهی است که آقای توکل اسماعیلی(معروف به مش اسماعیل و صاحب مجسمه معروف بز دانشکده هنرهای زیبا) در آن فعالیت می کرده است. در آن زمان، امکانات کارگاه طراحی­ صنعتی شامل اره فلکی، دستگاه رنده، دستگاه جوش و یک کوره سرامیک بوده است. بنا بر نظر وی، امروزه استفاده از کامپیوتر جدای از تمامی مزایای آن، باعث سطحی شدن درک دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی از موضوعات هنر و طراحی شده است. او هم­چنین فرایند تدریس درس های تخصصی طراحی­ صنعتی را در آن زمان، این­گونه تشریح می کند که مثلا یک پروژه درس مبلمان در یک هفته باید ارائه می شد؛ به این ترتیب که روز شنبه موضوع در بورد دانشکده نصب می شد، روز دوشنبه جلسه بررسی طرح ها برگزار می شد و روز پنج شنبه دانشجویان باید پروژه ها را تحویل می دادند. همچنین یک پروژه درس مدل سازی در آن دوره شامل بزرگنمایی یک محصول صنعتی نظیر یک آچار فرانسه یا یک دستگاه پرچ بزرگ بوده است(آگراندیسمان یک محصول). روند انجام این پروژه بدین ترتیب بوده که ابتدا ساختار کلی طرح با استفاده از میل گرد آماده می شد، بعد روی آن توری و پارچه کشیده می شد و روی آن ها با گچ پوشش داده می شد. این تمرین در واقع بهانه ای بوده است تا هم ماهیت آن وسیله یا محصول درک شود و هم روش های مدل سازی، قالبگیری و نظایر آن آموخته شود.

میرفندرسکی نیز در مرور خاطرات خود از شیوه آموزش رشته طراحی­ صنعتی در آن زمان به استاد آلمانی کارل شلامینگر اشاره می کند که دکوراتور اختصاصی فرح دیبا نیز بوده است. وی شلامینگر را فردی تاثیرگذار در آموزش دیزاین در آن سال ها معرفی می کنند. چرا که وی، طراحی را صرفا پردازش ظاهر اشیاء و محصولات نمی­دانسته و معتقد بوده است این درک باید تا عمق محصول ادامه یابد. وی برای درک بهتر عقیده خود و به عنوان یک مثال، به بسته شدن درهای خودروی بنز اشاره می کرده است که در آن همه جزئیات حتی صداها نیز «طراحی» می­شود. میرفندرسکی به نقل از اشلامینگر بیان می کند که « طراح باید آن­قدر بداند تا اطلاعات بالا بیاورد!» منظور وی از این جمله این بوده که طراح خوب تا کاملا پر نباشد خروجی­ ای نخواهد داشت.

تاریخ دانشگاهی رشته طراحی ­صنعتی، پس از انقلاب
بین سال­های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ و در سال های اول پیروزی انقلاب، به دلیل انقلاب فرهنگی فعالیت­ های دانشگاه­ ها کمرنگ­تر گردید. در همین سال­ها یک ایرانی دیگر به نام آقای سردار حاجتی مدارایی که درسال ۱۹۷۸ میلادی(۱۳۵۶ خورشیدی) از دانشگاه هانوفرکشور آلمان و در رشته طراحی­ صنعتی فارغ التحصیل شده بود، به ایران بازگشته و در دانشگاه صنعتی اصفهان مشغول به تدریس و فعالیت در زمینه طراحی­ صنعتی بود. از طرف دیگر در دانشگاه تهران و پس از انقلاب فرهنگی تلاش­هایی برای راه اندازی مجدد رشته طراحی­ صنعتی به عنوان یک رشته مستقل در حال انجام بود. پس از آگاهی از حضور آقای مدارایی به عنوان فارغ التحصیل طراحی­ صنعتی، ریاست وقت دانشکده هنرهای زیبا، در سال ۱۳۶۱ ایشان را از اصفهان به دانشگاه تهران منتقل و ایشان بلافاصله پس از انتقال مشغول برنامه ریزی و تهیه شرح درس برای رشته طراحی­ صنعتی شدند. بنا بر اظهارات آقایان مدارایی و داورزنی، علاوه بر آن­ها، آقایان نیلی، فتحعلی، ضیایی، شادروان، سراج و مرحوم کارکیا نیز برای برنامه ریزی رشته طراحی­ صنعتی در جلسات وزارت علوم حضور داشته اند. در برنامه ریزی­های جدید برای رشته طراحی­ صنعتی، شاهد تلفیق سیستم آموزشی قدیم رشته طراحی­ صنعتی و سیلابس­های برخی دانشگاه­های خارجی هستیم بدین ترتیب که آقای مدارایی شرح درس های برخی دانشگاه­های آلمان و ایتالیا و خانم کارکیا شرح درس برخی دانشگاه­های کشور انگلستان را بررسی کرده و بر اساس آن­ها سیلابس رشته طراحی­ صنعتی تدوین شد. این سیلابس در همان سال ۱۳۶۱ تصویب گردید و بعدها مجددا در اواخر دهه شصت و میانه­ های دهه هفتاد نیز مورد بازنگری قرار گرفت. از آن­جا که مسوولیت کمیته تخصصی طراحی­ صنعتی شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم بر عهده آقای مدارایی بوده است، ایشان نقش پر رنگی در تدوین و بازنگری این سیلابس­ها داشته است. یکی از ویژگی­های شرح درس­های بازنگری شده در آن زمان، جدا نمودن درس­های یکپارچه بود که باعث فاصله گرفتن رشته طراحی­ صنعتی از نظام آموزشی آتلیه ای گردید.

تصویر شماره ۲- آقای سردار حاجتی مدارایی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در حال بررسی آثار دانشجویان طراحی­ صنعتی

اولین ورودی­های رشته طراحی­ صنعتی پس از انقلاب فرهنگی، در سال ۱۳۶۲ وارد دانشکده هنرهای زیبا گردیدند. بنا بر گفته ­های برخی از دانشجویان آن سال­ها، از آنجاکه اولین پذیرش دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی از طریق کنکور ریاضی صورت گرفت، برخی از دانشجویان نسل اول طراحی­ صنعتی، که تصورقبلی­شان از رشته طراحی­ صنعتی رشته ای شبیه به مهندسی مکانیک گرایش جامدات بود، پس از ورود به آن و مواجهه با درس­های هنری، به رشته­ های مهندسی نظیر مهندسی مکانیک تغییر رشته دادند! پذیرش دانشجو برای رشته طراحی­ صنعتی از سال ۱۳۶۳ از طریق شرکت در کنکور هنر و در قالب دو آزمون تستی و آزمون عملی منتقل صورت می گیرد. البته آزمون عملی نزدیک به یک دهه از کنکور ورودی مقطع کارشناسی رشته طراحی­ صنعتی حذف گردید و دوباره از سال­های ابتدایی دهه هشتاد خورشیدی، به این آزمون اضافه شده است.

بنا بر گفته های وحید چوپانکاره، یکی از فعالیت­های اساتید رشته طراحی­ صنعتی در میانه­ های دهه شصت خورشیدی، راه­ اندازی انجمنی موسوم به انجمن طراحی­ صنعتی در سازمان پژوهش­های علمی و صنعتی ایران بوده است. وی همچنین به برگزاری نمایشگاه­های ارتباط با صنعت در دانشگاه تهران در این دهه اشاره می کند.

تصویر شماره ۳- تصویری از فعالیت دانشجویان در کارگاه طراحی­ صنعتی، دانشگاه تهران، دهه شصت خورشیدی

جدول شماره ۳، عناوین درسی مقطع کارشناسی رشته طراحی­ صنعتی که مورد تصویب کمیته تخصصی طراحی­ صنعتی شورای عالی برنامه­ ریزی وزارت علوم می باشد را ارائه می کند:

پس از گذشت ۱۰ سال از راه­اندازی مجدد رشته طراحی­ صنعتی در دانشکده هنرهای زیبا، مقطع کارشناسی ارشد این رشته نیز در این دانشکده راه اندازی شد. در این فاصله و از سال ۱۳۶۵، مقطع کارشناسی این رشته در دانشگاه­ های هنر و الزهرا و در سال ۱۳۷۲ در دانشگاه علم و صنعت راه اندازی گردید و پس از آن برخی دانشگاه­های کشور نیز اقدام به راه­اندازی این رشته نمودند. جدول شماره ۴، زمان راه اندازی رشته طراحی­ صنعتی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد را در تمامی دانشگاه­های دارای این رشته در ایران(تا سال ۱۳۹۰)، ارائه می کند:

آزمون ورودی مقطع کارشناسی ارشد طراحی­ صنعتی نیز، در دو مرحله و از طریق برگزاری آزمون­های تستی و آزمون عملی طراحی صورت می پذیرد. جدول شماره ۵، عناوین درسی مقطع کارشناسی­ ارشد رشته طراحی­ صنعتی را ارائه می کند:

لازم به توضیح است که برخی عناوین درسی مقطع کارشناسی ارشد در پردیس بین المللی کیش دانشگاه تهران مورد بازنگری و به روز رسانی قرار گرفته اند و درس­های جدیدی مانند روش­های ارائه در طراحی­ صنعتی، طراحی کاربر محور، طراحی پایدار، طراحی راهبردی و کارآفرینی در طراحی­ صنعتی، جایگزین برخی عناوین درسی جدول شماره ۵ شده اند. بر خلاف بسیاری از دانشگاه­های معتبرخارجی، دوره­ های کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته طراحی­ صنعتی در دانشگاه­های ایران، بدون تعیین گرایش خاص از سوی دانشجویان ارائه می شوند و همین مساله عدم تخصص گرایی در این رشته را باعث شده است.
المپیاد طراحی­ صنعتی، رویداد مهم دیگر جامعه دانشگاهی طراحی­ صنعتی ایران است که از نیمه­ های دهه هشتاد شمسی، و بصورت سالیانه برگزار می شود. این المپیاد توسط سازمان سنجش آموزش کشور برگزار می شود و تنها المپیاد مربوط به رشته­ های هنری در کشور است. در این المپیاد برگزیدگان مرحله اول آزمون کارشناسی ارشد، به همراه معرفی شدگان دانشگاه­های مختلف، در دو آزمون تشریحی و آزمون عملی طراحی به رقابت می پردازند.

نمایشگاه­ ها، همایش­ ها، مجله­ ها، و رویدادهای مهم دانشگاهی رشته طراحی­ صنعتی
برگزاری نمایشگاه ­های دانشگاهی رشته طراحی­ صنعتی، از نیمه دوم دهه شصت و از دانشگاه تهران آغاز گردید و در سایر دانشگاه­های کشور نیز شاهد برگزاری نمایشگاه­ های مشابهی هستیم.

تصویر شماره۴- نمایشگاه آثار دانشجویان طراحی­ صنعتی دانشگاه های مختلف، دانشگاه تهران، سال ۱۳۸۰ شمسی

راه ­اندازی مجله دستاورد، به عنوان اولین و تنها مجله دانشگاهی طراحی­ صنعتی ایران که انتشار آن تاکنون ادامه پیدا کرده است، از اتفاقات دیگر جامعه دانشگاهی طراحی­ صنعتی کشور است. پیش شماره این مجله در اردیبهشت سال ۱۳۶۹ در دانشگاه ­هنر و در قالب یک روزنامه دیواری راه اندازی شد و در سال ۱۳۷۰ به شکل زیراکس و از سال ۱۳۷۱ به صورت چاپ افست منتشر شده است. هم­چنین دوره جدید این مجله با اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد از سال ۱۳۷۲ آغاز شده است و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ضرورت انتشار آن را به عنوان یک مجله تخصصی تایید کرده است. بسیاری از اساتید، فارغ التحصیلان و دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی مقالات و نوشته­ های خود را در این مجله به چاپ رسانیده­اند.

تصویر شماره ۵- مجله دستاورد، اولین و تنها مجله دانشگاهی طراحی­ صنعتی ایران، انتشار در دانشگاه ­هنر، از سال ۱۳۷۲ خورشیدی

مجله دستاورد در آبان ماه ۱۳۷۲، با همکاری مجله روش، جشنواره هنر و صنعت را در فرهنگسرای بهمن برگزار نموده است. در این جشنواره که با هدف پیوند هنر و صنعت در ایران برگزار شده، برخی اهالی هنر و مهندسی نظیر مرحوم علی حاتمی، مرحوم بهروز موسوی امین، آقای دکتر اکرمی و آقای مهندس میرفندرسکی به ارائه سخنرانی پرداختند. همچنین نمایشگاهی از آثار دانشجویان رشته­ های هنری نیز در این جشنواره برگزار شده است. این مجله، در سال ۱۳۸۷ جشن تجلیل از پیشکسوتان طراحی­ صنعتی ایران و در سال­های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹، اولین و دومین کنفرانس دستاوردهای طراحی­ صنعتی ایران را نیز برگزار نموده است که اختصاص به ارائه دستاوردهای شرکت­های مختلف دولتی و خصوصی در زمینه طراحی­ صنعتی داشته است.

تصویر شماره ۶- مراسم تجلیل از پیشکسوتان طراحی­ صنعتی ایران، دانشگاه­ هنر، ۱۳۸۹ شمسی

علاوه بر دستاورد، مجله چهارباغ، مجله تخصصی دیگری است که از اواخر دهه هشتاد خورشیدی به عنوان نشریه ای مستقل توسط برخی فارغ التحصیلان رشته طراحی­ صنعتی منتشر می گردد. این مجله نیز اقدام به برگزاری سمینارهای تخصصی و نیز کارگاه ­های آموزشی می نماید. علاوه بر این مجلات، شاهد انتشار مقطعی مجلات دانشجویی و دانشگاهی نسبتا زیادی در دانشگاه­ های مختلف دارای رشته طراحی­ صنعتی هستیم که متاسفانه روند انتشار آن­ها ادامه پیدا نکرده است.

از دیگر رویدادهای تاریخ طراحی­ صنعتی ایران، برگزاری کنفرانس سراسری طراحی­ صنعتی است که به همت وزارت صنایع و معادن آن زمان و جمعی از دانشگاهیان رشته طراحی­ صنعتی در دی ماه ۱۳۷۵ برگزار گردید. در این کنفرانس برخی از دانشگاهیان رشته طراحی­ صنعتی و نیز فارغ التحصیلان این رشته که در صنایع مختلف به کار مشغول بودند، از طریق ارائه مقاله و سخنرانی، دستاوردهای علمی و دیدگاه­های خود در زمینه­ های مرتبط با طراحی­ صنعتی را ارائه نمودند.

حضور آقای سهراب وثوقی مدیر و موسس شرکت طراحی زیبا در ایالات متحده، در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و اتفاقات جنبی آن از دیگر اتفاقات جامعه دانشگاهی طراحی­ صنعتی ایران بود که در سال ۱۳۸۰ خورشیدی روی داد. ایشان در طی چند سخنرانی، آخرین دستاوردهای شرکت زیبا در زمینه فرآیند طراحی حرفه ای را ارائه نمودند و از رویکردهای نوین رشته طراحی­ صنعتی در دنیا سخن گفتند. وی علاوه بر ارائه سخنرانی، یک کارگاه آموزشی را نیز با حضور اساتید و دانشجویان ایرانی در دانشگاه تهران، برگزار نمود. سخنرانی­ها و کارگاه آموزشی آقای وثوقی، بیش از همه باعث آشنایی بیشتر جامعه طراحی­ صنعتی ایران با رویکرد طراحی راهبردی و نقش طراحی در برندسازی گردید. همزمان با حضور آقای وثوقی در ایران، نمایشگاهی از آثار فارغ التحصیلان و دانشجویان رشته طراحی­ صنعتی دانشگاه­های مختلف، نیز در دانشگاه تهران برگزار گردید.

تصویر شماره ۷- حضور سهراب وثوقی در دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰ شمسی

برگزاری مسابقات سراسری تفکر خلاق، که به نوعی می توان آن را مسابقه طراحی و ساخت یک روزه دانست، از رویدادهای دیگر جامعه دانشگاهی طراحی­ صنعتی ایران است که از سال ۱۳۸۲ توسط دانشجویان انجمن علمی طراحی­ صنعتی دانشگاه تهران پایه گذاری شد. دوره­های بعدی این مسابقه در دانشگاه ­هنر و دانشگاه الزهرا برگزار شده است. بعدها این مسابقه در قالب مسابقه «یک روز طراحی»، ادامه پیدا کرد که تا زمان نگارش این مقاله شش دوره از آن در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران برگزار شده است. از ویژگی­های مسابقات تفکر خلاق و نیز مسابقات یک روز طراحی، حمایت شرکت­های تولیدی از این مسابقات بوده است.

تصویر شماره ۸- ششمین دوره مسابقه یک روز طراحی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۰ شمسی

سلسله نشست­های تخصصی طراحی­ صنعتی، رویداد دیگری است که از سال ۱۳۸۳ در دانشگاه­ هنر توسط گروه طراحی­ صنعتی این دانشگاه، برگزار شده است. تا زمان نگارش این مقاله بیست و هفت نشست تخصصی در این دانشگاه برگزار شده است. در این نشست­های تخصصی، اساتید، طراحان، صاحب­نظران، مدیران واحدهای صنعتی و کارآفرینان حوزه طراحی­ صنعتی، به ارائه دیدگاه­ های تخصصی خود در زمینه­ های تخصصی طراحی­ صنعتی می­ پردازند. در دانشگاه علم و صنعت نیز، سلسله جلساتی با عنوان «گپ­ طراحی»، با حضور طراحان صنعتی موفق در عرصه­ های عملی طراحی برگزار شده است.

از دیگر اتفاقات مهم جامعه دانشگاهی طراحی­ صنعتی کشور، می توان به حضور موفق طراحان ایرانی در مسابقات معتبر طراحی جهانی اشاره نمود. این مساله به­ خصوص از دهه هشتاد خورشیدی به بعد در جامعه طراحی­ صنعتی کشور پررنگ تر شده است. در این دهه، شاهد موفقیت برخی دانشجویان و دانش آموختگان رشته طراحی­ صنعتی در مسابقاتی چون رد دات( Red Dot)، آی اف( IF)، آی دی ای اِی( IDEA)، اینتوریور موتیوز( Interior Motives) و نظایر آن­ها هستیم.

در انتها به برگزاری سالیانه جشن روز جهانی طراحی صنعتی در تیرماه هرسال نیز، باید اشاره نمود که اگرچه دارای متولی دانشگاهی نیست، اما بهانه­ ای است برای گردهمایی اهالی دانشگاهی و فارغ التحصیلان رشته طراحی صنعتی از سال های دور تا هم اکنون.

نتیجه گیری
امروز، همان فردایی است که دیروز منتظرش بودیم. گذشته با حال و حال با آینده پیوند خورده است. شناخت گذشته طراحی­ صنعتی، فرصت­ها و چالش­های توسعه این رشته را بر ما آشکار کرده و راه را برای ساختن عالمانه امروز و فردای این رشته جوان دانشگاهی در ایران، هموار می کند. سرگذشت طراحی­ صنعتی دانشگاهی در ایران، چالش­ها، تهدیدها و فرصت­های این رشته را در فضای آکادمیک کشور ما مشخص کرده و بینشی برای برنامه­ ریزی­ های آینده به ما بخشیده است. امروز، طراحی­ صنعتی دانشگاهی در ایران، به نگاهی راهبردی مبتنی بر برنامه­ ریزی­های خرد و کلان، در راستای تاثیرگذاری بیشتر در عرصه­ های اجتماعی، فرهنگی و صنعتی کشور نیازمند است. همه اهالی دانشگاهی رشته طراحی­ صنعتی، برای توسعه و پیشرفت این رشته در قلمروهای علمی و عملی، نیازمند توسعه شخصی، همدلی و تلاش مسوولانه هستند تا فارغ از حب و بغض­ها، با ایجاد انرژی گروهی و هم افزایی، آینده­ای روشن برای آن آفریده شود. در همین راستا، ساختار و نظام آموزشی این رشته نیز نیازمند بازنگری جدی می باشد. ترویج تفکر طراحانه، که مبتنی بر انجام پروژه های عملی بسیار است، به عنوان ستون اصلی نظام آموزشی طراحی­ صنعتی کشور، می تواند راه حلی برای آسیب های کنونی رشته طراحی­ صنعتی در دانشگاه­ های کشور باشد. این تغییر نگرش و در کنار آن همدلی و تعهد و تلاش مسوولانه، بذری است که در آینده­ ای نزدیک به بار خواهد نشست تا با توسعه دانشگاهی این رشته، زمینه­ های حضور فارغ التحصیلان این رشته در عرصه­ های خرد و کلان کشور بصورت پررنگ تر و تاثیرگذارتر فراهم گردد.

نکوداشت یاد اساتید درگذشته
نویسنده این مقاله یاد و خاطره اساتید درگذشته این رشته خانم فرزانه کارکیا و آقایان علی مدن پور، داریوش شریف آبادی و عزیز گسیلی را گرامی می دارد.
سپاس و قدردانی
نویسنده این مقاله مراتب قدردانی و سپاس صمیمانه خود را از افراد زیر که در مصاحبه­ ها و گفتگوها شرکت نموده و اطلاعات خود را در اختیار وی قرار داده اند، ابراز می دارد(به ترتیب حروف الفبا):
– اژدری، علیرضا، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
– اسداللهی، مصطفی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
– باقری، ابراهیم، عضو هیات علمی دانشگاه سمنان
– پرچمی، روزبه، عضو هیات علمی دانشگاه­هنر اصفهان
– پورطالبی، شهاب، عضو هیات علمی دانشگاه­هنر اسلامی تبریز
– چوپانکاره، وحید، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
– حاجتی مدارایی، سردار، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
– خداداده، یاسمن، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
– داورزنی، حسن، مدرس طراحی­ صنعتی، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
– رزاقی، محمد، عضو هیات علمی دانشگاه­ هنر
– سلیمانی، بهزاد، عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا
– شباهنگی، جلال، عضو هیات علمی دانشگاه تهران
– شرفعالی، مهدی، عضو هیات علمی دانشگاه­ هنر
– عسگری، عبدالرحیم، فارغ التحصیل رشته معماری داخلی، دانشکده هنرهای تزئینی، عضو هیات علمی دانشگاه­ هنر
– فرهنگ، سید مسعود، فارغ التحصیل رشته طراحی­ صنعتی از دانشگاه­هنر، سردبیر سابق دستاورد
– کلانی، علی، فارغ التحصیل رشته معماری داخلی، دانشکده هنرهای تزئینی
– مرتضایی، سید رضا، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت، سردبیر سابق مجله دستاورد
– مسدد، سیدهاشم، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت
– میرفندرسکی، مصطفی، فارغ التحصیل رشته هنرهای تجسمی گرایش طراحی­ صنعتی، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
– نادری، احسان، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد
– ندایی فرد، احمد، عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا

نویسنده: مهدی اصل فلاح – عضو هیات علمی دانشگاه هنر

گزارشگر طراحی صنعتی از تمامی علاقه مندان به تکمیل تاریخ شفاهی طراحی صنعتی دعوت به عمل می آورد تا با ارسال مطالب و عکس های خود به ایمیل info.idreporter@gmail.com به پربارتر شدن این مطلب یاری نمایند. بدیهی است مطالب ارسالی با نام ارسال کننده در ادامه این مطلب درج خواهد گردید.